Trzy zasady odnoszące się do funkcjonowania samorządu terytorialnego w Polsce

Konstytucja RP sankcjonuje trzy podstawowe zasady odnoszące się do funkcjonowania samorządu terytorialnego w Polsce. Są to:

a)     zasada pomocniczości;

b)     zasada samodzielności;

c)     zasada domniemania właściwości samorządu terytorialnego.

Pierwsza zasada sformułowana w konstytucji jest adresowana do wszystkich władz publicznych, aby w swych działaniach umacniały uprawnienia obywateli i ich wspólnot. W stosunkach prawnych (art. 166 Konstytucji), jednostki samorządu terytorialnego wykonują zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb swoich mieszkańców. Powiat i województwo, działają na większym obszarze i pełnią funkcję pomocniczą w stosunku do gmin w sensie realizacji zadań o charakterze ponadgminnym. Inny aspekt tej zasady polega na tym, że organy jednostek samorządu terytorialnego wykonują zadania administracji rządowej.

Zasada samodzielności wynika z art. 16 ust. 2 i art. 165 konstytucji. Zgodnie z powyższym jednostki samorządu terytorialnego są samodzielne, a samodzielność ta podlega ochronie sądowej. Jednostki samorządowe są niezależne od organów administracji rządowej (od wojewody), oraz jednostki te (gmina, powiat, województwo) nie są sobie hierarchicznie podporządkowane. Niezależność nie wyklucza możliwości stanowienia o obowiązkach gmin przez powiat, województwo czy też wojewodę.

Zasada domniemania właściwości samorządu terytorialnego została zawarta w art. 163 konstytucji. W oparciu o tą zasadę przyjmuje się, że w przypadku, gdy przepis ustawy nie zastrzega wyraźnie właściwości do załatwienia określonej sprawy dla administracji państwowej, to sprawa ta należy do gestii organów samorządu terytorialnego. Jednocześnie konstytucja zastrzega rozpoznawanie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej. W razie wątpliwości, należy oprzeć się na zasadzie domniemania właściwości gminy – art. 164 ust. 3.

Europejska Karta Samorządu Terytorialnego stanowi, że komunalne korporacje terenowe mają w ramach ustaw prawo zajmowania się wszystkimi sprawami, które nie zostały wyłączone z kompetencji lub przekazane innym organom (art. 4 ust. 2).

Podział terytorialny nie jest tworem stałym. Podlega on rozwojowi i zmianom w zależności od polityki państwa w sferze administracji, gospodarki, kultury itd. Podział nie odpowiadający zmienionym warunkom nie powinien być utrzymywany, gdyż staje się hamulcem rozwoju (jednak zmiany podziału terytorialnego są bardzo kosztowne i dlatego winny być zawsze dokładnie przemyślane, poprzedzone stosownymi badaniami, analizami oraz skonsultowane z miejscowymi społecznościami).