Instytucja
radnego[1] bezpośrednio związana jest z samorządem terytorialnym,
którego polskie tradycje sięgają aż średniowiecza, choć jego nowoczesna postać
kształtowała się w okresie zaborów, w XIX wieku.[2]
Po odzyskaniu
niepodległości, w 1918 r., przejęto rozwiązania samorządowe właściwe dla
byłych zaborców. Wówczas to obok organów administracji rządowej powstały
terytorialne związki samorządowe, które tworzyła ludność poszczególnych
jednostek podziału terytorialnego państwa. Związki te były odrębnymi od państwa
osobami prawnymi. Od tej pory samorząd terytorialny działał na szczeblu
powiatów i gminnym oraz w gromadach.[3]
Po drugiej
wojnie światowej przystąpiono do przebudowy ustroju społeczno-politycznego.
Obok tworzenia organów nowej władzy — rad narodowych — podstawowe zręby ustroju
administracji terenowej oparto na wzorach Polski przedwrześniowej. Było to
konsekwencją uznania w Manifeście
Lipcowym za obowiązujące zasad Konstytucji marcowej z 1921 r. dotyczących
organizacji aparatu państwowego. W ten sposób powstała szczególna struktura
organów administracji terenowej, która przeszła do historii pod nazwą dualizmu
administracyjnego.[4]
W 1950 r. zerwano z koncepcją
ustrojową organów terenowych, opartą w dużej mierze na wzorach
przedwojennych, uznając ją za obcą politycznie i klasowo. Ustawa z 20
marca tego roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniosła m.
in. związki samorządu terytorialnego, ale pozostawiła w systemie
ustrojowym państwa instytucję radnego. Całość kompetencji zniesionych organów
przekazano radom narodowym i ich organom wykonawczo-zarządzającym — prezydiom,
jako terenowym organom jednolitej władzy państwowej. Oznaczało to koniec
samorządu terytorialnego, instytucji obcej ustrojowo Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej.
W samorządzie terytorialnym środowiska opozycyjne
upatrywały szansę na przełamanie monopolu PZPR na władzę, stąd też jednym z
naczelnych postulatów środowisk opozycyjnych w latach osiemdziesiątych było
jego przywrócenie. Szczególnie ożywiona dyskusja w tej kwestii miała miejsce w
latach 1980-1981. Jednak realne szanse jego przywrócenia powstały dopiero po
czerwcu 1989 r. Reaktywowanie samorządów
rozpoczęto od szczebla gminy,[5] aby z mniejszą lub większą konsekwencją doprowadzić do
trójstopniowej struktury w roku 1998.
[1]
Nazwa radny funkcjonuje od XVII wieku, kiedy to zastąpiła staropolskie
określenie rajcy.
[2]
Byjoch K., Sulimowski J., Tarno J.P.: Samorząd terytorialny po reformie
ustrojowej państwa. Wyd. Prawnicze PWN. Warszawa 2000, str. 11
[3]
Na szczeblu
wojewódzkim samorząd występował jedynie na Śląsku i Pomorzu oraz w województwie
poznańskim. Ibidem, str. 12
[4]
Ibidem, str. 13
[5]
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity
Dz. U. Nr 13 poz. 74 z 1996 r.)
