Główny mechanizm strategii stymulacji rozwoju tworzą trzy podstawowe
kierunki działania. Pierwszy z nich to kształtowanie szczególnie sprzyjających
warunków dla przyspieszonego rozwoju największych i najbardziej aktywnych aglomeracji
miejsko-przemysłowych, ze strefą ich bezpośrednich wpływów traktowanych jako
motory postępu. Drugim kierunkiem jest wspieranie regionów zapóźnionych w
rozwoju bądź zagrożonych szczególnym nasileniem konfliktów, zaliczanych do
obszarów problemowych. Trzeci kierunek działań odnosi się do pozostałych
obszarów kraju (obszary pośrednie). Tutaj działania będą najbardziej
zróżnicowane, bowiem wykorzystując specyfikę obszarów oraz walory tkwiące w
środowisku przyrodniczym i kulturowym, główne działania powinny zmierzać do
wzmocnienia ośrodków regionalnych oraz do podejmowania przedsięwzięć
przeciwdziałających regresowi gospodarczemu. Podstawowym warunkiem
funkcjonowania takiego mechanizmu rozwoju jest regionalizacja kraju, oparta na
podziale na duże województwa.
Zasadniczym przedmiotem strategii stymulacji rozwoju jest sieć osadnicza. W
tej strategii pierwszoplanową rolę odgrywają największe aglomeracje. Położenie
nacisku na ich rozwój oznacza czasowe zwiększenie dysproporcji regionalnych.
Równocześnie pozwala to jednak na wykorzystanie ich wielofunkcyjności i
specjalizacji, opartej na przemysłach wysokiej technologii, do wzrostu
konkurencyjności miast w skali międzynarodowej oraz wzmocnienia oddziaływania
aglomeracji na pozostałą sieć osadniczą kraju. W efekcie takiego kierunku
rozwoju tworzyć się będzie bardziej zhierarchizowany, a równocześnie lepiej
zintegrowany system osadniczy. Połączenie regionalizacji z konsolidacją systemu
osadniczego pozwala na złagodzenie dysproporcji w skali dużych jednostek wojewódzkich
(regionów) i poprawę sytuacji miast małych, przez ich wykorzystanie jako
ośrodków pośredniego szczebla administracji samorządowej.
Strategia stymulacji rozwoju wymaga odpowiedniej interpretacji trzech
podstawowych kategorii strategicznych. Procesy samoczynne, jako swoistego
rodzaju czynniki ograniczające i regulatory, powinny być wykorzystane w
realizacji operacyjnych celów strategicznych. Rozkład przestrzenny i czasowy
sytuacji konfliktowych określa doraźne priorytety działań oraz relacje zachodzące
między poszczególnymi celami w trakcie ich realizacji. Możliwe otwarcia na
przyszłość decydują o priorytetach długookresowych zmierzających do
harmonizacji działań i uzyskiwania efektów w dalszej perspektywie.
Spośród operacyjnych celów strategicznych pierwsze miejsce zajmuje restrukturyzacja
gospodarki, rozumiana jako krótko- i długookresowy proces przekształceń
strukturalnych związanych z własnością, stanem zainwestowania i profilem
produkcyjnym. Najważniejszym i najpilniejszym zadaniem w realizacji tego celu
jest prywatyzacja w różnych jej formach (prywatyzacja powszechna, prywatyzacja
kapitałowa, reprywatyzacja), zmieniająca w pożądanym kierunku proporcje między
własnością państwową a prywatną. Realizacja tego zadania dotyczy przede
wszystkim aglomeracji miejsko-przemysłowych, w których niezbędny jest wzrost
elastyczności gospodarowania i wzbogacenie ofert dla inwestorów krajowych i
zagranicznych.
Polem skoncentrowanej działalności restrukturyzacyjnej są stare okręgi
przemysłowe, o dużym udziale wielkich zakładów państwowych (Górny Śląsk, Dolny
Śląsk, Centralny Okręg Przemysłowy, Staropolski Okręg Przemysłowy oraz
aglomeracja łódzka). Zmiany własnościowe łączą się tutaj z eliminacją
przestarzałych i zdekapitalizowanych zakładów przemysłowych.
Zadaniem o właściwym mu parametrze przestrzennym i czasowym są zmiany
strukturalne związane z eksploatacją, przetwórstwem i wyczerpywaniem się
zasobów naturalnych, takich jak: węgiel kamienny (Górny Śląsk, Dolny Śląsk),
węgiel brunatny (Turów, Konin i Bełchatów), miedź (Legnicko-Głogowski Okręg
Miedziowy), siarka (Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe) i inne, mniejsze zasoby
surowcowe (np. ruda ołowiu - Olkusz, sól kamienna - Kłodawa, Inowrocław, białe
zagłębie cementowe - kieleckie, chełmskie, opolskie).
Szczególnie ważnym zadaniem, w obecnej sytuacji Polski, jest
restrukturyzacja rolnictwa, która sprowadza się do: prywatyzacji wielkich
własności państwowych (PGR-ów rozmieszczonych głównie w północnej i zachodniej
Polsce), stopniowej eliminacji drobnych, nieproduktywnych gospodarstw wiejskich
(Polska południowa i wschodnia), wprowadzenia funkcji komplementarnych na
obszary wiejskie, głównie tam, gdzie produkcja rolnicza nie odgrywa decydującej
roli (chronione obszary środowiska przyrodniczego wraz z ich otulinami, a
szczególnie Zielone Płuca Polski i południowy pas pogórza Sudetów, Podkarpacia
i Bieszczad).
Drugim celem strategii stymulacji rozwoju jest tworzenie społeczeństwa
obywatelskiego, traktowanego jako zasadniczy czynnik rozwoju, kształtujący
właściwe relacje zachodzące między organizacją społeczeństwa a gospodarką
wolnorynkową. Pierwszym zadaniem, warunkującym wszelki postęp w tej dziedzinie,
jest przełamanie bierności społecznej i odejście od postaw roszczeniowych w
kierunku rozbudzenia aktywności grupowej i indywidualnej. Realizacja tego
zadania musi się odbywać przez upodmiotowienie społeczeństwa, w różnej formie.
Przestrzenie - nasilenie działań powinno mieć miejsce przede wszystkim na
obszarach koncentracji grup zawodowych związanych z wielkimi państwowymi
przedsiębiorstwami produkcji przemysłowej (południe kraju, zagłębia surowcowe,
stare okręgi przemysłowe) i rolniczej (północ i zachód kraju). Lokalnie,
szczególnie trudna sytuacja w tym zakresie występuje w miejscowościach
zdominowanych przez jeden, duży zakład przemysłowy.
Równolegle z realizacją poprzedniego zadania niezbędne jest pobudzanie
przedsiębiorczości ogółu społeczeństwa poprzez tworzenie szczególnie
korzystnych warunków (prawnych, organizacyjnych i finansowych) dla powstawania
małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz dla tworzenia
większych rodzinnych gospodarstw wiejskich. Działania te dotyczą całej sieci
osadniczej, choć ich formy będą zróżnicowane, a natężenie wprost proporcjonalne
do koncentracji zainwestowania i ludności.
Stymulować należy rozwój samoorganizacji i samopomocy społeczności lokalnych
dla wywołania reakcji na potrzebę zaspokajania własnych potrzeb, wykorzystując
w tym celu specyfikę i tradycję danego obszaru. Koncentracja działań w tym
zakresie dotyczyć powinna szczególnie miast średnich i małych oraz obszarów
wiejskich, gdzie znaczną część występujących problemów można rozwiązać w ramach
własnych możliwości.
Tworzenie społeczeństwa obywatelskiego jest warunkowane zwiększeniem
samorządności na poziomie lokalnym i ponadlokalnym, tak aby wszystkie problemy
związane z obsługą ludności stały się domeną władz samorządowych. Tempo
realizacji tego zamierzenia, obejmującego cały kraj, będzie bardzo
zróżnicowane, zależy bowiem od mentalności, tradycji i poczucia tożsamości.
Najlepsza sytuacja w tym zakresie występuje w Wielkopolsce, na Pomorzu
Nadwiślańskim, Górnym Śląsku, Ziemi Krakowskiej oraz w Małopolsce Wschodniej. Na
pozostałych obszarach czynnik ten oddziałuje w sposób niedostateczny, głównie
wobec braku ciągłości tradycji lub na skutek ponownego zasiedlenia (ziemie
zachodnie). Zakres interwencji państwa powinien uwzględniać zdolności
samoorganizacyjne społeczeństwa. Należałoby pozostawić większą samodzielność
działania regionom cechującym się dojrzałością do względnej autonomii
(Wielkopolska, Pomorze Nadwiślańskie, Górny Śląsk, Ziemia Krakowska i
Małopolska Wschodnia), wspierać tworzenie nowej tożsamości (na ziemiach
zachodnich), wzmacniać samodzielność w regionach północno-wschodnich (Warmia i
Mazury, Podlasie, Ziemia Lubelska) oraz przeciwstawić się depresji społecznej
powstałej w Polsce centralnej (Mazowsze i Ziemia Łęczycko-Sieradzka).
Trzecim celem strategii rozwoju, od którego zależy właściwe zasilanie
finansowe podejmowanych przedsięwzięć pobudzających rozwój, jest wzmocnienie
infrastruktury ekonomicznej. Najważniejszym zadaniem w tym zakresie jest
stworzenie odpowiednio sprawnie funkcjonującego systemu bankowego,
pozwalającego na szybki przepływ kapitału i wyczulonego na wahania koniunktury.
Niezbędne jest usprawnienie przepływu informacji gospodarczych, dysponujących
odpowiednią gamą ofert lokalizacyjnych umożliwiających podejmowanie szybkich i
trafnych decyzji inwestycyjnych oraz zorganizowanie sieci marketingowej
składającej się z ośrodków informacji, promocji i targów, powiązanych z
odpowiednimi instytucjami w skali europejskiej. Równolegle należy stymulować
rozwój samorządności gospodarczej w formie stowarzyszeń producentów (giełdy,
izby rzemieślnicze, agencje, zrzeszenia) skupiających w swoich szeregach
najbardziej przedsiębiorcze elity społeczeństwa.
Zadania w zakresie tworzenia infrastruktury ekonomicznej są ściśle ze sobą
sprzężone. Przestrzennie następuje ich koncentracja w kilku aglomeracjach
miejsko-przemysłowych (szczególnie o specjalistycznych funkcjach
międzynarodowych), charakteryzujących się największą dynamiką procesów
dostosowawczych, silnie oddziałujących na otaczające je obszary (Warszawa,
Poznań, Gdańsk, Kraków, Szczecin, Wrocław).
Celem komplementarnym do poprzedniego jest tworzenie warunków sprzyjających
postępowi naukowo-technicznemu, polegającemu głównie na symbiozie nauki z
produkcją, traktując wiedzę i innowacyjność jako główny czynnik postępu. Pod
tym względem potencjalnie najlepsza sytuacja występuje w aglomeracjach
dysponujących silnymi ośrodkami naukowo-badawczymi (wyższe uczelnie, instytuty
naukowo-badawcze) oraz znacznym, choć zróżnicowanym potencjałem produkcyjnym.
Predystynowane są do tego przede wszystkim następujące ośrodki z profilem
produkcyjnym ukierunkowanym gównie na przemysł: Warszawa - informatyka,
elektroniczno-maszynowy, Łódź - tekstylno-chemiczny, Kraków - metalurgiczny,
Katowice - górniczy, metalurgiczny, Lublin i Olsztyn - rolniczy,
biotechnologie, Gdańsk i Szczecin - morski i stoczniowy, Wrocław -
elektroniczny. Warunkiem powstawania ośrodków wysokiej technologii jest
odpowiednia gotowość zainteresowanych stron oraz pojawienie się inicjatora,
którym może być rząd, władza lokalna, wyższe uczelnie, grupa przemysłowców lub
banków. Działalność na rzecz powiązania nauki z produkcją może przybrać różne
formy, takie jak: inkubatory przedsiębiorczości, parki naukowo-badawcze,
technopole lub specjalne strefy ekonomiczne.
Warunkiem tworzenia ośrodków zaawansowanej technologii i postępu naukowego,
w coraz większym stopniu staje się odpowiednio wysoki ogólny poziom życia oraz
zadowalający stan środowiska przyrodniczego. Obiektywnie najlepsze warunki powstawania
tych nowych form społeczeństwa postindustrialnego posiadają duże aglomeracje.
Nie należy jednak wykluczać tworzenia ośrodków postępu w miastach średniej
wielkości, o prężnych władzach lokalnych i światłym społeczeństwie, a zwłaszcza
tych, w których są wyższe uczelnie.
Celem o specjalnym znaczeniu, zarówno w wymiarze krajowym, jak i
międzynarodowym, spełniającym funkcje integrujące jest podniesienie
sprawności funkcjonowania infrastruktury technicznej. Pierwsze miejsce
zajmuje tutaj komunikacja drogowa, współdziałająca z szybkimi połączeniami
komunikacji szynowej i lotniczej. Czynnikiem wiodącym w usprawnieniu połączeń
jest sieć autostrad, których sukcesywna budowa stwarza preferencje dla
określonych ośrodków miejsko-przemysłowych. Najbardziej dynamicznie rozwijać
się będą obszary związane z węzłami komunikacyjnymi oraz pasma położone wzdłuż
głównych szlaków. Ich przebieg jest jednoznacznie zdeterminowany aktualną
strukturą sieci osadniczej i rozmieszczeniem potencjału gospodarczego.
Preferencyjne warunki w pierwszej kolejności wystąpią wzdłuż dwóch korytarzy
wschód-zachód, tj. pierwszej łączącej Berlin, przez Warszawę, z Moskwą i
drugiej, łączącej Drezno, przez Wrocław, Kraków i Rzeszów, z Kijowem.
O integracji Polski z Europą i światem w coraz większym stopniu decydować
będzie rozwój infrastruktury informatycznej o najwyższym standardzie. Poziom
stosowanych rozwiązań wyznacza tu ogólny postęp technologiczny. Elementami
systemu informatycznego stają się nowoczesne autostrady informacyjne i ośrodki
przetwarzania. Rozwój infrastruktury informatycznej ma dwa wymiary:
międzynarodowy, składający się z kompatybilnych centrów, i powszechny, oparty
na coraz bardziej nowoczesnym komputerze osobistym. Najsilniejsze centra tego
rodzaju powinny powstać w trzech kluczowych ośrodkach kraju, tj. w Warszawie -
stolica, w Poznaniu - promocja eksportu, w Krakowie - promocja kultury.
Strategiczne znaczenie dla rozwoju kraju we wszystkich skalach mają systemy
energetyczne związane z układami międzynarodowymi i źródłami zasilania leżącymi
często poza granicami państwa. W wymiarze przestrzennym należy wyróżnić źródła
wytwarzania i linie przesyłowe, których lokalizacja i przebieg mają wpływ na
układy przestrzenne. W przypadku elektroenergetyki sprawą ciągle otwartą jest przejście
w przyszłości na energetykę jądrową i lepsze wykorzystanie rodzimych zasobów
gazu.
Autonomicznym elementem infrastruktury, o wymiarze czasowym i przestrzennym,
jest gospodarka wodna. Zagadnienie to, charakteryzujące się
ograniczeniami brzegowymi i długotrwałymi konsekwencjami podejmowanych
przedsięwzięć, musi być rozwiązywane kompleksowo, we wszystkich skalach, z
uwzględnieniem przestrzennie zróżnicowanych zadań, które dotyczą: podniesienia
jakości wód (budowa oczyszczalni i wprowadzanie nowych technologii),
zwiększenia zasobów wód powierzchniowych (retencjonowanie wody w skali
regionalnej i lokalnej), oszczędnego gospodarowania ograniczonymi zasobami wód
podziemnych oraz racjonalizacji zużycia wody (powszechne stosowanie
jednostkowych pomiarów zużycia wody i stosowanie w przemyśle układów
zamkniętych). Realizacja zadań w zakresie gospodarki wodnej musi uwzględniać
porozumienia międzynarodowe i usprawnienie działań w ramach rejonów gospodarki
wodnej. Stosunki wodne mają wyraźny i trwały wpływ na zróżnicowane możliwości
rozwoju poszczególnych elementów systemu osadniczego. Wyróżnić można: obszary o
znacznych zasobach wodnych (dolna Wisła, tereny podgórskie i pojezierza),
obszary wymagające nowych wielkich inwestycji (przerzuty wody - Górny Śląsk,
Kraków) oraz obszary i miejscowości trwale dotknięte deficytem wody
(Wielkopolska, Kujawy, woj. lubelskie).
Inną grupę stanowią zadania przeciwdziałające negatywnym skutkom
transformacji systemowej. Kluczowe miejsce w realizacji zajmuje tu
opanowanie bezrobocia strukturalnego, które staje się trwałym elementem
aktualnie funkcjonującego systemu gospodarczego. Problem ten szczególnie ostro
występuje na obszarach północnych (woj. koszalińskie, słupskie, elbląskie,
olsztyńskie i suwalskie oraz w woj. wałbrzyskie i łódzkie). Zjawisko bezrobocia
ma wymiar regionalny (ponadwojewódzki) i w tej skali należy poszukać
konstruktywnych rozwiązań. Należą do nich między innymi: przekwalifikowywanie
pracowników, rozwój drobnej wytwórczości i usług, uruchamianie robót publicznych,
zmiany systemów organizacji produkcji oraz usprawnianie pomocy społecznej dla
najbardziej potrzebujących.
Z okresem transformacji wiąże się reforma edukacji i służby zdrowia,
polegająca na wprowadzaniu skomercjalizowanych form obsługi ludności. Wprowadzane
zmiany powinny uwzględniać zróżnicowaną ich dostępność i coraz bardziej
polaryzujące się możliwości finansowe społeczeństwa. Specjalnego potraktowania
wymaga szczególnie zapóźnione w Polsce szkolnictwo wyższe, którego rozwój
powinien w stosunkowo krótkim czasie zwiększyć liczbę osób z wyższym
wykształceniem, co ma decydujący wpływ na postęp we wszystkich dziedzinach
życia. W efekcie, przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian systemowych powinno
prowadzić do łagodzenia napięć i zmniejszenia polaryzacji społecznej.
Zagadnienie to ma powszechny charakter i odnosi się do wszystkich jednostek
sieci osadniczej, odpowiednio do ich wielkości i położenia.
Przeciwdziałanie skutkom transformacji systemowej łączy się z ogólnym celem poprawy
codziennych warunków życia, na które składają się: zamieszkanie,
funkcjonowanie infrastruktury lokalnej, warunki sanitarne, bezpieczeństwo
publiczne i wypoczynek. Działania dotyczą całej sieci osadniczej, ale zarówno
zakres zadań, jak i sposoby ich realizacji muszą być zróżnicowane w zależności
od skali jednostek osadniczych i ich specyfiki. Realizacja tego celu jest w
zasadzie domeną skali lokalnej. Dla zabezpieczenia minimalnych standardów
niezbędne są jednak ogólne regulacje w skali krajowej i regionalnej.
Zmiany w gospodarce mieszkaniowej i wprowadzenie zróżnicowanych form
budownictwa powinny przyczynić się do lepszego zaspokojenia potrzeb i
zwiększenia mobilności ludności poszukującej odpowiadających jej miejsc pracy.
Poprawa sprawności funkcjonowania infrastruktury technicznej wpłynie na
redukcję zapotrzebowania na wszystkie media zasilania (woda, elektryczność,
gaz), a poprawa warunków sanitarnych, a więc oczyszczanie miasta,
unieszkodliwianie odpadów i podniesienie estetyki, zmniejszy presję na
środowisko przyrodnicze. Podniesienie bezpieczeństwa publicznego może pośrednio
przyczynić się do poprawy efektywności gospodarki, podobnie jak stworzenie
lepszych warunków do wypoczynku. W poprawie stanu środowiska zurbanizowanego
można dopatrywać się ważnego czynnika łagodzenia konfliktów i napięć
społecznych. Jest to czynnik stymulujący ogólny rozwój całej sieci osadniczej,
a szczególnie aglomeracji miejskich.
Włączeniu zasad ekorozwoju w strategię stymulacji służą działania
zmierzające do zharmonizowania ze środowiskiem przyrodniczym pożądanego rozwoju
społecznego i gospodarczego. Realizacja tego celu polega przede wszystkim na
potraktowaniu wymagań ekologicznych jako regulatora i wyznacznika podejmowanych
zamierzeń i działań gospodarczych, czemu służą: ustawowo wprowadzony system ocen
oddziaływania na środowisko oraz zadania w zakresie likwidacji źródeł zagrożeń,
stosowania technologii proekologicznej, podnoszenia świadomości ekologicznej
władz i społeczeństwa. Z działaniami w sferze gospodarczej korespondować
powinno stopniowe tworzenie ogólnokrajowego systemu obszarów chronionych, na
który składają się: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i
obszary chronionego krajobrazu. Kluczowymi elementami tego systemu są kompleksy
przyrodnicze wchodzące w skład Zielonych Płuc Polski oraz pas gór i obszarów
podgórskich Polski południowej. Oddziaływanie systemu obszarów chronionych ma
wymiar ogólnokrajowy i międzynarodowy. Koegzystencja środowiska przyrodniczego
ze sferą gospodarczą wyznacza relacje zachodzące między środowiskiem
przyrodniczym (rozumianym jako organiczna całość) a strukturami sieci
osadniczej. Na te relacje pozytywnie wpływają cechy policentrycznego układu
sieci osadniczej.
Stabilizatorem w strategii stymulacji rozwoju jest utrzymanie ciągłości
kulturowej. Cel ten może być realizowany poprzez zachowanie dziedzictwa
historycznego w sferze materialnej i duchowej, co oznacza ochronę zabytków i
kultywowanie tradycji narodowych, a także rozwój współczesnych instytucji,
organizacji i działalności kulturotwórczej. Czołową pozycję zajmują obiekty
wpisane na listę UNESCO: Kraków, Warszawa, Wieliczka, Oświęcim, Zamość i
Puszcza Białowieska. Poza ochroną tych obiektów, zachowanie ciągłości
kulturowej ma wymiar przede wszystkim regionalny i jest uzależnione od
zróżnicowanego przestrzennie potencjału kulturowego, dysponującego różną klasą
zespołów zabytkowych, rezerwatów i parków kulturowych oraz stref ochrony
krajobrazu kulturowego. Największym potencjałem w tym zakresie dysponują:
Ziemia Krakowska, Dolny Śląsk i Wielkopolska oraz Warmia i Mazury, najuboższe
tereny, to Polska centrala i wschodnia. Jednym z ważnych sposobów
popularyzacji, a przez to i ochrony dziedzictwa materialnego powinna stać się
turystyka krajoznawcza i kongresowa. Jest to źródło zasilani finansowego. Realizacji
tego zadania powinien towarzyszyć rozwój działalności towarzystw, ośrodków i
zespołów kultywujących tradycje poszczególnych regionów kraju.
Przedstawione główne kierunki działania w zakresie polityki przestrzennej
pełnią różne funkcje w mechanizmie strategii stymulacji rozwoju, zapewniając
jej spójność. Ogólne ramy działania tworzy restrukturyzacja gospodarki i budowa
społeczeństwa obywatelskiego. Funkcje zasilające pełni infrastruktura
ekonomiczna oraz różne formy postępu naukowo-technicznego. Sprawna
infrastruktura techniczna oraz gospodarka wodna mają przyczynić się przede
wszystkim do przestrzennej integracji działań.
Funkcjami zabezpieczającymi są: przeciwdziałanie negatywnym skutkom
transformacji systemowej oraz poprawa codziennych warunków życia. Za
stabilizator rozwoju uznano zharmonizowanie rozwoju gospodarczego ze
środowiskiem przyrodniczym i utrzymanie ciągłości kulturowej.
Dalsza konkretyzacja strategii polega na odniesieniu
tak określanych kierunków działania do układu podmiotowego, ujęcia
przestrzennego i podziału terytorialnego kraju.
