Podstawą prawną referendum lokalnego jest Konstytucja RP w artykule 4 ustęp 1 i 2 i w artykule 170 oraz ustawa z dnia 15 września 2000 roku o referendum lokalnym.
Przedmiotem referendum lokalnego może być odwołanie organów uchwałodawczych, odwołanie wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, droga realizacji określonych zadań należących do kompetencji danych organów oraz rozstrzygnięcie o samoopodatkowaniu.
Inicjatywa co do wszczęcia procedury rozpisania referendum lokalnego może należeć do organów stanowiących (po braku absolutorium dla wójta, burmistrza lub prezydenta miasta lub w sprawach istotnych dla społeczności lokalnej jak na przykład przebieg drogi) lub społeczeństwa (reprezentowanego przez partie polityczne, organizacje społeczne, organizacje pozarządowe lub przez stowarzyszenie sformowane ad hoc). Gdy społeczeństwo korzysta z inicjatywy to musi to konkretnie być w gminie 5 a w powiecie 15 mieszkańców danej jednostki posiadających prawo wyborcze. Inicjator ma za zadanie skupić wokół siebie ludzi i przedstawić im problem. Co istotne, ma on obowiązek powiadomić mieszkańców o rozpoczęciu inicjatywy jak również powiadomić organ wykonawczy odpowiedniej jednostki samorządu terytorialnego. Robi on to wszystko na własny koszt. Inicjator zbiera również podpisy pod inicjatywą aby stała się ona wnioskiem. O tym ilu podpisów potrzeba dowiaduje się od odpowiedniego organu uchwałodawczego a jeżeli inicjatywa dotyczy odwołania tego organu to od komisarza wyborczego.
Pod wnioskiem referendalnym znaleźć się muszą podpisy 10 procent mieszkańców gminy lub powiatu lub 5 procent mieszkańców województwa. Jeżeli inicjatywa dotyczy przedmiotu z zakresu zadań jednostki to musi ona przejść przez radę tej jednostki, musi zostać uchwalona uchwała w sprawie referendum (rada nie ma możliwości zablokować inicjatywy jeżeli jest ona zgodna z prawem).
W przypadku referendum w sprawie odwołania organu uchwałodawczego, organ ten jest wyłączony z całej procedury związanej z rozpisywaniem referendum a jego zadania przejmuje komisarz wyborczy.
W przypadku referendum o samoopodatkowaniu wniosek musi zawierać dokładnie określony cel i sposób pobierania świadczeń.
Referenda w sprawie odwołania danego organu nie mogą się odbywać częściej niż raz na 12 miesięcy. Referendum takie nie może się też odbyć wcześniej niż 12 miesięcy po wyborach ani później niż sześć miesięcy przed upływem kadencji. Referendum jest ważne gdy frekwencja wyniesie minimum 30% i rozstrzygające gdy ponad 50% ważnie oddanych głosów było za daną odpowiedzią. Jednak gdy referendum dotyczy odwołania wójta, burmistrza lub prezydenta miasta to wymagany jest udział 3/5 ilości osób która głosowała w wyborach (nie muszą to oczywiście być te same osoby). Przy referendum w sprawie samoopodatkowania z kolei wymagana jest większość 2/3 ważnie oddanych głosów.
