Obok wielu grup
definicji opartych na podziałach regionów w naukach geograficznych (szczególnie
w geografii społeczno-ekonomicznej) szeroko reprezentowany jest nurt związany z
podziałem regionów ekonomicznych na węzłowe i jednolite, które wyróżnił w swojej
pracy Whittlesay (za Rochmińską, 1999).
· Regiony jednolite (jednorodne) odpowiadają
układom rozmieszczenia.
· Regiony węzłowe, odpowiadają układom
powiązań, przy czym stosowana często nazwa regiony funkcjonalne nie zawęża
stosowania tego pojęcia wyłącznie do układów powiązań o charakterze
koncentrycznym.
Regiony jednolite mają
ten sam charakter badanych zjawisk (w ramach przyjętych kryteriów) na całym swym
obszarze. W przypadku regionów złożonych jednolitość określana jest w
kategoriach zgrupowania cech. Regiony węzłowe są jednorodne ze względu na swą
wewnętrzną strukturę lub organizację. Najważniejszymi elementami tej struktury
są: ognisko (ogniska) i otaczający je obszar powiązany z ogniskiem liniami
krążenia (Rochmińska, 1999).
W układzie
węzłowo-strukturalnym region jest rozumiany jako obszar wokół większego miasta
lub zespołu miast związany z nimi siecią wzajemnych powiązań i ciążeń, czyli
obustronną wymianą dóbr i usług – np. ze strony obszarów poza miejskich
zaopatrzenia aprowizacyjnego, a ze strony miasta artykułów przemysłowych. Region
węzłowy jest to więc obszar wielofunkcyjnego (głównie usługowego) oddziaływania
miasta centralnego na zewnątrz (Berezowski, wg Rochmińskiej, 1999). W przypadku
obszarów silnie zurbanizowanych można uściślić definicję regionu węzłowego
stwierdzając, że jest on zespołem miejscowości, które utrzymują z jedną z nich,
nazywaną węzłem (centrum), więcej związków niż z innymi węzłami tego samego
rzędu (Grzeszczak, wg Rochmińskiej, 1999). Zasięg strefy wpływów i siła ciążeń
miasta centralnego zależy przede wszystkim od dostępności przestrzennej
(komunikacyjnej) do niego.
Na bazie koncepcji
regionu węzłowego powstały teorie dotyczące funkcjonalnego regionu miejskiego.
Każda jednostka osadnicza będąca miejscem koncentracji ludności wytwarza wokół
siebie strefę oddziaływania, którą można nazwać regionem (Parysek, 1995). Obszar
wyznaczony przez zasięg codziennych dojazdów do miasta nazywa się funkcjonalnym
regionem miejskim lub krócej regionem miejskim (Dziewoński i Korcelli, wg
Rochmińskiej, 1999). W ujęciu przestrzennym składa się z: ośrodka miejskiego –
strefy wewnętrznej, obszaru dojazdów – strefy zewnętrznej (Domański, wg
Rochmińskiej, 1999). O powstaniu konkretnego regionu decyduje istnienie
jednostki osadniczej (głównie miasta), która przez swój potencjał usługowy i
produkcyjny jest w stanie wykształcić, w swoim najbliższym otoczeniu, sieć
odpowiednio silnych powiązań, które dotyczą m.in.: dojazdów do pracy, szkół,
placówek handlowych, placówek opieki zdrowotnej, instytucji kulturalnych itp.
Wydzielono wiele poziomów klasyfikacji hierarchicznej (funkcjonalnej) jednostek
osadniczych, tak w ujęciu rodzajowym jak i przestrzennym, zaznaczają się 3
poziomy: regionalny, subregionalny (ponadlokalny) i lokalny (Parysek,
1995).
S. Liszewski (za
Rochmińską, 1999) podobnie jak wielu innych autorów identyfikuje region miejski
z węzłowym regionem funkcjonalnym, którego założenia oparte są na koncepcji
interakcji społecznej, zachodzącej w przestrzeni geograficznej, a przejawiającej
się w ciągłych i systematycznych kontaktach mieszkańców centrów i peryferii
regionu poprzez dojazdy do pracy, szkół, usług, wypoczynku itp. Autor ten
wyróżnił 2 grupy czynników decydujących o powstaniu i funkcjonowaniu regionu
miejskiego. Do czynników zewnętrznych zaliczył: położenie geograficzne,
środowisko naturalne, dostępność komunikacyjną, przeszłość historyczną, stosunki
społeczno-polityczne oraz rozwój techniczny i cywilizacyjny. Natomiast głównymi
czynnikami wewnętrznymi są według niego: organizacja przestrzeni miejskiej,
potencjał demograficzny, potencjał gospodarczy, poziom i jakość życia, stopień
samorządności władz lokalnych i stan środowiska
naturalnego.
Jedną z najbardziej
charakterystycznych cech współczesnego regionu węzłowego są jego zmiany
funkcjonalno-przestrzenne, przejawiające się m.in. w zmianach polityki
regionalnej i warunków rozwoju, a w konsekwencji w zmianach jego wewnętrznych
struktur i organizacji, ale także zasięgu przestrzennego (Łoboda, 1996).
Zmienność ta wynika stąd, że zarówno jako kategoria przestrzenna i ekonomiczna
region jest produktem (jednym z zewnętrznych przejawów) procesu społecznego
podziału pracy, będącego z kolei funkcją rozwoju sił wytwórczych (Kuciński, wg
Rochmińskiej, 1999).
