Przestrzenne zróżnicowanie regionów

Przestrzenne zróżnicowanie warunków ekonomicznych oraz działalności społeczno-gospodarczej ma zasadniczy wpływ na pozytywne i korzystne funkcjonowanie całego systemu gospodarczego na obszarze dużych jednostek terytorialnych. Różnice te pozwalają wszechstronnie i obiektywnie wykorzystać różnego rodzaju zasoby naturalne i ekonomiczne, ustalać efektywny podział pracy oraz stymulować rozwój nowych inicjatyw gospodarczych w miejscach najbardziej się do tego nadających. Tworząc impulsy do wzajemnego oddziaływania i współpracy między zróżnicowanymi obszarami, społeczeństwo dąży do zapewnienia sobie harmonijnego i stałego rozwoju.

Jednak zróżnicowanie, choć niezbędne w przyrodzie jak i bezpośrednio w życiu człowieka, misi mieć swoje realne granice. Zbyt duże rozbieżności w natężeniu zjawisk społeczno-ekonomicznych na danych obszarach mogą tworzyć między nimi negatywne relacje, które z pewnością dezorganizować będą całokształt rozwoju społeczno-gospodarczego. Szczególnie niebezpieczne i trudne do przewidzenie skutki tych różnic mogłyby nastąpić w świecie społecznym, bardzo czułym na wszelkie nierówności oraz ostro reagującym na nie konfliktami.

W praktyce trudno jest ustalić optimum różnorodności, zarówno dla całego świata jak i dla poszczególnych regionów. Powszechnie uważa się, że występuje w nim nadmierne zróżnicowanie. Według Domańskiego (1998, s.164) „...Zróżnicowanie oceniamy jako nadmierne wtedy, gdy w danym obszarze odbiega ono od stanu istniejącego w innym obszarze uznanym za lepszy, prawidłowy lub pożądany oraz wtedy, gdy prowadzi do następstw uznawanych za niekorzystne, nieprawidłowe i niepożądane”.

Regionalne zróżnicowanie pogłębia się i staje się nadmierne wskutek niestabilności systemów regionalnych i zachodzenia procesów kumulacyjnych. Domański (1998, s. 164) uważa system regionalny za niestabilny, „... jeśli wytrącony ze stanu równowagi oddala się od tego stanu z biegiem czasu. System jest stabilny, gdy po wytrąceniu z równowagi z czasem powraca do niej”. Oddalanie się od równowagi jest następstwem działanie sprzężeń kumulacyjnych i procesów kumulacyjnych.

Do sprzężeń i procesów kumulacyjnych dochodzi w regionach, które doznały pozytywnego lub negatywnego impulsu. W pierwszym przypadku powodują one inicjację i kumulowanie się dalszych pozytywnych zjawisk w regionie, w drugim zaś przypadku następstwem negatywnego impulsu są dalsze negatywne zjawiska. Obecnie bardzo często, na skutek zwiększonych powiązań i relacji między regionalnymi systemami gospodarczymi, pomyślny rozwój jednego regionu może powodować regres w innym regionie, lub sytuacja może być odwrotna. Na skutek takich właśnie procesów rynkowych sytuacja rozwoju poszczególnych regionów różnicuje się, zarówno w przestrzeni jak i w czasie, pociągając za sobą wiele, na ogół ujemnych następstw ekonomicznych, społecznych i środowiskowych.

Idea sprzężeń i procesów kumulacyjnych stała się podstawą do stworzenia przez G. Myrdala koncepcji niezrównoważonego wzrostu regionów. W przeciwieństwie do neoklasycystów Myrdal opierając się na bardziej praktycznych przesłankach i obserwacjach współczesnej gospodarki stwierdza, „... że gra sił rynkowych prowadzi zwykle do wzrostu, a nie do spadku nierówności między regionami. Siły rynkowe prowadzą do skupiania się w pewnych obszarach tych działalności, które przynoszą wzrastające przychody wraz ze wzrostem skali” (Domański 1998, s. 165). O tym, jakie obszary stawać się będą miejscem skupiania działalności gospodarczych decydują w fazie początkowej korzystne czynniki lokalizacji (dogodny transport, surowce naturalne). Następnie dzięki rozwojowi aglomeracji i płynących z tego wewnętrznych i zewnętrznych korzyści powstaje cały szereg pozytywnych zjawisk ekonomicznych ugruntowujących siłę regionu. Korzyści aglomeracji są tak silne, że nie są w stanie ich zrównoważyć nawet pewne atrakcyjne czynniki w regionach zacofanych, takie jak tania siła robocza, czy wytwarzanie płodów rolnych. Stopa wzrostu regionów zacofanych uzależniona jest od wpływów i sytuacji regionów rozwiniętych. Wpływy te oprócz pozytywnych następstw, takich jak rozprzestrzenianie się aktywności i innowacji, mają też swoje negatywne skutki w postaci drenażu zasobów z regionów zacofanych oraz wydalania do nich elementów niepożądanych (np. zanieczyszczeń). Najczęściej obserwuje się większy udział negatywnych wpływów, szczególnie z regionów bardzo intensywnie uprzemysławiających się. Takie właśnie powiązania w systemach światowej gospodarki rynkowej powodują ciągłe upośledzanie rozwoju słabych ekonomicznie regionów, nadając im drugorzędne i mało opłacalne funkcja w podziale produkcji. Tak więc wzrost gospodarczy, zdaniem Myrdala, jest procesem , któremu towarzyszą długie okresy pogłębiających się kontrastów regionalnych (Domański, 1998).