Radny w polskiej tradycji samorządowej

Instytucja radnego[1] bezpośrednio związana jest z samorządem terytorialnym, którego polskie tradycje sięgają aż średniowiecza, choć jego nowoczesna postać kształtowała się w okresie zaborów, w XIX wieku.[2]

Po odzyskaniu niepodległości, w 1918 r., przejęto rozwiązania samorządowe właściwe dla byłych zaborców. Wówczas to obok organów administracji rządowej powstały terytorialne związki samorządowe, które tworzyła ludność poszczególnych jednostek podziału terytorialnego państwa. Związki te były odrębnymi od państwa osobami prawnymi. Od tej pory samorząd terytorialny działał na szczeblu powiatów i gminnym oraz w gromadach.[3]

Po drugiej wojnie światowej przystąpiono do przebudowy ustroju społeczno-politycznego. Obok tworzenia organów nowej władzy — rad narodowych — podstawowe zręby ustroju administracji terenowej oparto na wzorach Polski przedwrześniowej. Było to konsekwencją uznania w Manifeście Lipcowym za obowiązujące zasad Konstytucji marcowej z 1921 r. dotyczących organizacji aparatu państwowego. W ten sposób powstała szczególna struktura organów administracji terenowej, która przeszła do historii pod nazwą dualizmu administracyjnego.[4]

W 1950 r. zerwano z koncepcją ustrojową organów terenowych, opartą w dużej mierze na wzorach przedwojennych, uznając ją za obcą politycznie i klasowo. Ustawa z 20 marca tego roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniosła m. in. związki samorządu terytorialnego, ale pozostawiła w systemie ustrojowym państwa instytucję radnego. Całość kompetencji zniesionych organów przekazano radom narodowym i ich organom wykonawczo-zarządzającym — prezydiom, jako terenowym organom jednolitej władzy państwowej. Oznaczało to koniec samorządu terytorialnego, instytucji obcej ustrojowo Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. 

W samorządzie terytorialnym środowiska opozycyjne upatrywały szansę na przełamanie monopolu PZPR na władzę, stąd też jednym z naczelnych postulatów środowisk opozycyjnych w latach osiemdziesiątych było jego przywrócenie. Szczególnie ożywiona dyskusja w tej kwestii miała miejsce w latach 1980-1981. Jednak realne szanse jego przywrócenia powstały dopiero po czerwcu 1989 r.  Reaktywowanie samorządów rozpoczęto od szczebla gminy,[5] aby z mniejszą lub większą konsekwencją doprowadzić do trójstopniowej struktury w roku 1998.

---

[1] Nazwa radny funkcjonuje od XVII wieku, kiedy to zastąpiła staropolskie określenie rajcy.

[2] Byjoch K., Sulimowski J., Tarno J.P.: Samorząd terytorialny po reformie ustrojowej państwa. Wyd. Prawnicze PWN. Warszawa 2000, str. 11

[3] Na szczeblu wojewódzkim samorząd występował jedynie na Śląsku i Pomorzu oraz w województwie poznańskim. Ibidem, str. 12

[4] Ibidem, str. 13

[5] Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jednolity Dz. U. Nr 13 poz. 74 z 1996 r.)