Rozwiązywanie problemów społecznych jako szczególne zadanie samorządu gminnego

Polityka społeczna będąca działalnością państwową i działalnością podmiotów pozapaństwowych jest znana od wieków. Jej źródła sięgają działalności charytatywnej np. kościołów i gmin na rzecz ludzi bezdomnych i ubogich. Bezrobocie i ubóstwo narodziły się bardzo wcześnie w rozwoju społecznym. Ich pojawienie się wiązało się z koniecznością ustaleń prawnych, które regulowałyby zasady pomocy osobom dotkniętym tymi zjawiskami.

Bezrobocie, rosnąca liczba osób niepełnosprawnych, alkoholizm były kolejnymi zjawiskami, które pojawiły się w miarę rozwoju gospodarczego i społecznego. Z czasem pojawił się wymóg zajęcia się tymi zjawiskami przez państwo, jego instytucje i inne podmioty. Zaistniała konieczność zajęcia się przez państwo sprawami oświaty, służby zdrowia, budownictwa mieszkalnego, bowiem pojawiły się nowe potrzeby, będące skutkiem rozwoju. Potrzeby te, ważne były zarówno dla poszczególnych osób i ich rodzin, jak i dla społeczeństwa oraz jego państwa jako podmiotu głównego[1].

W Polsce, w ostatnich latach, nastąpiła znaczna zmiana w funkcjonowaniu polityki społecznej. Zmiana ta polega na decentralizacji jej instytucji i wpisaniu jej zadań w kompetencje różnych szczebli samorządu terytorialnego. Decentralizacja w kierunku jednostek terytorialnych doprowadziła do dekoncentracji kompetencji instytucji polityki społecznej. Każdy ze szczebli ma w tej dziedzinie szczegółowe zadania społeczne do wypełnienia. Wykonuje on je w sposób samodzielny w oparciu o różne regulacje i środki, które są określone w ramach zasad kształtowania przychodów.

Decentralizacja na rzecz samorządowych jednostek terytorialnych ukierunkowana jest na trzy zasadnicze cele, do których zaliczyć należy: cel polityczny, socjalny i efektywnościowy. Cel polityczny łączy się z motywowaniem obywateli do wzrostu zainteresowania i uczestnictwa w podejmowaniu decyzji związanych ze sprawami publicznymi. Efektywnościowa funkcja decentralizacji ma za zadanie sprzyjać tworzeniu warunków lepszego zarządzania sprawami publicznymi. Jeśli szczebel jest niższy to badanie zakresu problemów społecznych jest prostsze, decyzje są z zasady trafniejsze i łatwiej dociera się z interwencją. Społeczne zadanie decentralizacji oznacza, że w warunkach samorządności terytorialnej możliwy jest wzrost uczestnictwa obywateli w hierarchizowaniu spraw społecznych, rośnie również wpływ obywateli na zarządzanie lokalnymi instytucjami społecznymi, natomiast struktury samorządu mogą dać początek rozwojowi samopomocy i obywatelskich inicjatyw[2].

Polityka lokalna jest realizowana przez podmioty lokalne, które mają najlepsze rozpoznanie jeśli chodzi o potrzeby środowiska, osób starszych, rodzin, osób niepełnosprawnych, bezdomnych, cudzoziemców, którzy przebywają na terenie gminy bez prawa stałego pobytu, rynku pracy. Lokalna polityka społeczna odnosi się do środowiska gminnego. To w nim znajduje się bezpośrednie połączenie faktycznych potrzeb i środków, które są przeznaczane na ich zaspokojenie. Między polityką lokalną a globalną pojawiają się bardzo często relacje wyrażone w związkach zachodzących między nimi – pośrednio i bezpośrednio. Pojawiają się tu i elementy kontroli, jak i współdziałania. Elementy te mają swoje źródło w ustawach oraz zasadach funkcjonowania samorządu terytorialnego[3].

Polityka społeczna i jej cele nie mogą być realizowane w satysfakcjonujący sposób tylko przez działania prowadzone przez samo państwo. Konieczna jest współpraca państwa z lokalnymi podmiotami. To właśnie te podmioty z racji swego umiejscowienia i zadań są najbliżej indywidualnych i społecznych potrzeb w środowiskach zamieszkania. Właściwe relacje między konkretnymi szczeblami rodzą szansę dla polityki społecznej. Polityka społeczna, w społeczeństwie demokratycznym, działającym w systemie gospodarki rynkowej, zajmować się będzie i rozwiązywaniem kwestii społecznych i tworzeniem zapór dla ich powstawania.

Podstawową instytucją kierującą rozwojem lokalnym na szczeblu gminy (miejskiej bądź wiejskiej) jest samorząd terytorialny będący zdecentralizowaną formą administracji publicznej. Jego rola jest wynikiem nałożonych na gminę w drodze ustawy zadań publicznych w zakresie kształtowania lokalnego środowiska życia społeczno – gospodarczego, rozwiązywania problemów społecznych[4].

Rozwój lokalny i rozwiązywanie problemów społecznych w gminie powinny być efektem działań podejmowanych przez lokalnych „aktorów” tego procesu. Powinien odbywać się on zgodnie z ich priorytetami, systemem wartości, poglądami. Realizowanie lokalnego rozwoju to przede wszystkim rozpoznanie i zaspokojenie bieżących i przyszłych potrzeb mieszkańców danej wspólnoty. Jest to kształtowanie jak najlepszego środowiska życia i tworzenie najlepszych walorów użytkowych: zamieszkania, pracy, obsługi i środowiska przyrodniczego.

Gminy są zobligowane do zadań planistycznych, programowych i sprawozdawczych. W ramach nich realizują gminną strategię rozwiązywania problemów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup poszczególnego ryzyka[5].

Istotnym zadaniem samorządu gminnego jest rozwiązywanie pojawiających się, lokalnych problemów społecznych – to samo. W tej kwestii duże znaczenie ma pomoc społeczna. Pomoc społeczna jest obecnie podstawowym elementem demokratycznego państwa prawa. Pojawia się ona zawsze tam, gdzie pojawiają się potrzeby socjalne. Jej świadczenia nie mogą się ograniczać do pomocy materialnej, lecz muszą też w coraz to większym zakresie obejmować pomoc w formie usług. Tradycyjnym obszarem lokalnej polityki społecznej są działania na rzecz ograniczenia bezrobocia i poprawy sytuacji na lokalnym rynku pracy. Do zainteresowań lokalnej administracji należą również kwestie oświaty. Wśród zadań administracji samorządowej znajduje się także polityka mieszkaniowa.

Wykonywanie zadań pomocy społecznej należy do szczególnych zadań samorządu terytorialnego. Mimo, iż w wielu krajach wzrasta rola państwa oraz administracji publicznej w zakresie wykonywania zadań socjalnych, to jednak nadal duże znaczenia posiada samorząd, szczególnie gminy. Wyjątkiem od tej reguły były państwa socjalistyczne. W nich pomoc społeczna przyporządkowana była funkcjonowaniu administracji państwowej. 

Samorząd terytorialny, który został reaktywowany na poziomie gmin w 1990 r. i poszerzony o samorządowe powiaty i województwa w 1999 r. stał się podstawowym podmiotem polityki społecznej. Administracja rządowa została wyparta z pozycji dotychczasowego lidera[6]. Te reformy ustrojowe doprowadziły więc do przekształcenia roli państwa i częściowej decentralizacji jego zadań. Te przekształcenia spowodowały, iż pomoc społeczna stała się jednym z głównych zadań przypadających do wykonywania gminie.

W oparciu o zasadę pomocniczości - funkcje gminy w obszarze polityki społecznej zostały rozbudowane. W porównaniu z innymi jednostkami samorządowymi, zadania gminy w realizowaniu zadań z zakresu pomocy społecznej są rozległe i różnorodne. Ukierunkowane są one na zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjonalnych jednostki[7].

---

[1] A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 2001, s. 9.

[2] M. Boni (red.), Nowe dylematy polityki społecznej, Centrum Analiz Społeczno – Ekonomicznych, Warszawa 2006, s. 49 – 50.

[3] A. Kurzynowski (red.), op. cit., s. 297-298.

[4] Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990 roku oraz ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7 lipca 1994 roku

[5] I. Sierpowska, Ustawa o pomocy społecznej, Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 94 - 95.

[6] I. Sierpowska, Prawo pomocy społecznej, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, s. 65 –66.

[7] I. Sierpowska, Pomoc społeczna/wprowadzenie - stan prawny na 1 stycznia 2008r, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2006, s. 15.